Einstein

Адал явдалт зохиолд мөрдөгч өөртөө хэрэгтэй бүх баримтаа бүрдүүлж авсан мөч гардаг даа. Цуглуулсан баримт нь тун хачин, хоорондоо уялдаа холбоогүй мэт санагдана. Суут мөрдөгч цаашид мөрдөж шалгах хэрэггүй гэж үүзээд, тэдгээр салангид баримтуудыг цэвэр уран сэтгэмжээр зангидаж холбодог. Тэр хийл тоглох юм уу, буйданд тухлан суугаад тамхиа татна. Гэнэтхэн л, ээ тэнгэр минь нөгөө холбоос нь ороод ирнэ дээ.

Ц.Дамдинсүрэн - Чемодантай Юм

Зуны эхэн сарын нэг тунгалаг үдэш Сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар хотын ногоон модон бандан дээр хоёр залуухан хүүхэн сууж байна. Тэр хоёрын нэг нь Цээмаа. Цээмаа хүүхэн зааны ясан савх шиг цагаан гараараа нуурын ус шиг долгиотсон хар гэзгээ илээд, эрвээхэйн далавч шиг эрээн мяндсан алчуураараа янзаган нарийнхан хүзүүгээ ороогоод салхинд ганхсан хонгор зул цэцэг шиг гунхалзан сууж байна. Нөгөө хүүхэн Бумаа найз Цээмаагаа харж хааяа инээмсэглэхэд түүний хөөрхөн уруулын цаанаас цав цагаан шүд нь шинэхэн цасан дээр тунгалаг нарны гэрэл туссан юм шиг гялалзана. Эрээн мяраан юм өмссөн ганган Цээмаагийн дэргэд төв энгийн хувцастай цэвэрхэн бор хүүхэн Бумаагийн сууж байгаа нь тогос шувууны дэргэд хээрийн галуу сууж байгаа юм шиг харагдана.
Хоёр бүсгүйн өмнө зүлгэн дээр тарьсан алаг цэцгүүд зөөлөн салхинд найгаж Цээмаа Бумаа хоёрт баяр хүргэх мэт тохиолдож байна. Жаргаж байгаа нар далд орохынхоо өмнө амжиж хоёр бүсгүйг сайн ажиглаж авъя гэсэн юм шиг баруун байшингийн хажуугаар шуналтайгаар шагайна.
Сайхан цэцэрлэгийн дотор муухай хогтой өндөр төмөр сав юуг яаж гутаах вэ? гэсэн юм шиг ёрдойж байна. Түүний хар сүүдэр нар доошлох тутам улам урт болсоор Цээмааг дамжаад Бумаагийн нарийхан шилбэн дээр тусаад нугарч өрөөсөн хөлийг бугуйлдаад авсан юм шиг харагдана.
Цэцэрлэг дотуур яваа хүмүүсийн нүд хоёр бүсгүйн зүг луужингийн зүү шиг татагдан хандаж байна. Таяг тулсан хазгар өвгөнийг түшиж яваа залуу тэр хоёрын хажуугаар өнгөрөхдөө
- Энэ цэцгүүд мөн ч сайхан ургажээ гэхэд өвгөн нь:
- Тиймээ, бас энэ бөхчүүдийн хөргийг аятайхан хийжээ гэнэ. Хоёул ингэж цэцэг хөрөг хоёрын тухай ярилцах боловч цэцэг хөрөг хоёрын алиныг ч бараг харахгүй Цээмаа Бумаа хоёрыг ширтээд өнгөрлөө. Цээмаа тэднийг ширвэж хараад
- Ийм ядарсан амвтан ингэж тэнэж явахын оронд тэтгэврийн газарт хэвтэж байгаасай гэв.
Цээмаа Бумаагийн зүүсэн эрдэнийн чулуун ээмэг бөлзгийг ээлжлэн харж:
- Чиний энэ ээмэг бөлзөг хоёр мөн ч чамин эд шүү. Буджав авчирч өгсөн биз? гэхэд Бумаа:
- Тиймээ, ноднин Буджав Чехословакаас авчирч өгсөн гэв.
- Шил үү, чулуу юу?
- Чулуу, чулуу. Эрдэнийн чулуу юм гэнэ билээ. Чиний ээмэг ч бас чамин эд байна шүү дээ.
- Пөх, битгий дооглоод бай. Би сувдан ээмгээ гээчихээд энэ мууг зүүж яваа юм. Энэ чинь далайн хөөс. Урьд нэг оюутан бэлэглэж өгсөн юм гээд Бумаагийн нөхөр Буджав урьд оюутан байхдаа Цээмаад ээмэг бэлэглэж өгсөн, гэрлэе гэж гуйж байсныг дотроо санана. Буджавтай гэрлэсэн бол энэ ээмэг бөлзөг хоёул над зүүлттэй байх байжээ гэж санаашран бодно. Цээмаагийн энэ мэтийн атаархах сэтгэл улам өрнөсөөр одоо мэх залийг хэрэглэхэд хүргэв. Тэгээд Цээмаад хэлэв:
- Чи даанч дуугүй номхон хүн юм, жаахан айлгүйтэж сурвал эрэгтэйчүүдийг балмагдуулж чадна даа гэв.
- Айлгүйтэж яйх юм бэ? Яршиг, би чинь Буджаваас өөр хүний өөдөөс эгц харж чаддаггүйь аятайхан хэдэн үг сольж мэддэггүй бүрэг ядуу амьтан.
- Эр хүний өөдөөс аятай харж, маягтайхан хэдэн үг сольж маасганаж сурах хэрэгтэй юм шүү. Жаахан маасганаад өдөөд байвал ямарч эр хүн заавал татагдана. Зулын гэрэл харсан эрвээхэй шиг эргэлдээд ирэхээр нь жаахан горвдоож, зулгуйдаж байгаад сүүлд нь далавчийг нь жаахан хуйхлаад явуулчихгүй юу. Горьдоогоод гонсойлгох сонин байдаг юм гээд Бумааг тохойгоороо ёвров. Бумаа инээгээд:
- Хөөе, гэм энэ хогийн савнаас муухай юм үнэртэж байх шиг. Эндээс зайлъя гэв. Цээмаа хамраа шантайлгаж үнэрлээд:
- Юу ч үнэртэхгүй байна. Энэ дотор тамхины иш, алимны хальс энэ тэрхэн байгаа биз.
- Ялзарсан хог байгаа юм биш үү?
- За, боль муухай юм битгий ярь. Дотроо муухай юм байлаа ч гэсэн гаднаа цэвэрхэн юм байна шүү дээ. За бид хоёр хогийн савнаас өөр ярих юм байхгүй гэж үү гэхэд Бумаа Цээмаагийн сүүдэрт толгойгоо халхалж
- Ер нь хүнтэй хэдэн үг аятайхан сольж сурах ч нээрэн хэрэгтэй байх шүү. Чи тэр маасагнах арга ухаандаа намайг сургаад өгөөч гэхэд Цээмаа жуумалзаж:
- Сургана, сургаад өгнө. Амархаан, чи өөрөө ч мэднэ л дээ. За тээр хоёр хүн ирж явна. Чи тэдний өөдөөс толгойгоо жаахан өндийлгөөд нүдээ талимаатуулаад харчих би ажиглаж байя. Дутагдал гаргавал хэлээд өгнө гэв. Хоёр хүнийг дэргэдүүрээ өнгөрөх үед Бумаа нүдээ талимаатуулан харах гэснээ гэнэт инээд алдаж хоёр гараараа нүдээ дарж тонгойв. Тэр хүмүүсийг өнгөрсөн хойно Бумаа Цээмааг мэлийтэл харж хэлэв:
- Үгүй ер нь чадахгүй юм байна. Больё больё гэв. Цээмаа Бумааг шоолон зэмлэв.
- Эрдэм сурахад цөхөрч болохгүй гэж чи хэлдэг биш билүү?
- За яршиг энэ чинь ямар эрдэм юм бэ?
- Эрдэм байхгүй яах вэ. Чухам эрдмийн дээд эрдэм гээд Бумааг ажиглан харав. Бумаа:
- Хээрээ ч бас эрдэм л юмаа гээд тонгойж юм бодов.
 Жоохон байзнаад Цээмаа гэнэт Бумаагийн тохойг татаж эхлэв.
- Танай хар хүн чамд хайртай юу?
- За яршиг. Хайртай юм шиг байдаг. Гэвч хүний дотор хүн орж үзсэн биш дээ. Яаж мэдэх вэ?
- Мэдэх л хэрэгтэй дээ, сорьж мэдвэл зүгээр юм биш үү?
- Яаж сорих вэ?
- Сорьж болноо. Урьдаар манай хар хүнийг сорьж үзье. Дараа нь танай хар хүнийг сорьж үзье. Тэгэх үү? За юу? гэж шийдвэртэй асуугаад нүдээ онийлгон арга ухааныыг бодож байна. Бумаа жаахан тусагнаж байснаа:
- Юугий нь яаж сорих юм болоод байна гээд инээв.
- Хайртай хайргүйг сорихгүй юу?
- Дэмий байхаа, ямар хөгийн юм болдог бол доо? Зүгээр тоглож байгаа хэрэг биз дээ?
- Тиймээ тийм тоглож сориод үзье л дээ. Тоглохын хажуугаар байдлыг нь мэдээд авахад зүгээр шүү дээ. Тэгээд бас эр хүнтэй маасагнаж сурахгүй юу.
- За мэдлээ, мэдлээ гэж Бумаа хэлэв. Цээмаа жаахан бодож байгаад:
- Хүнийг сорьж үзэхгүй суучихна гэж ер буруу юм. Чихэр байна гээд үмхчихсэн чинь давс байвал хэцүү шүү дээ гээд инээхэд Бумаа гайхаж:
- Танай Дэндэв чинь тэгээд давс байгаа юу?
- Үгүй, үгүй. Чихэр нь ч чихэр л дээ. Жаахан давс хужир хольцоотой хямдхан чихэр байх шиг юм. Чи намайг ингэж байна гэж Дэндэвт хэлж гай болов гэхэд Бумаа хэлэв:
- Би хэнд ч муу юм хийдэггүй. Ялангуяа найздаа муу юм хаанаас хийх вэ дээ гэв. Ингаж ярилцсаныхаа дараа Дэндэвийг яаж сорих арга ухааныг Цээмаа Бумаад зааж өгөв. Бумаа ч тэр заавраар оролдоод үзэхийг зөвшөөрөв.

***

Нэг сайн өдөр Дэндэвийн зуслангийн гэрийн гадаа дэлгэсэн хивсэн дээр Бумаа, Дэндэв, Дэндэвийн эгч Догоо, Цээмаа, бас тэдний танил хэдэн хүн суугаад айраг ууж, даалуу тавьж байна. Цээмаа цай чанана гэж гэртээ ороод алга болов. Өндөрлөг нуруутай чийрэг эр Дэндэв тоглож байгаад Бумааг хартал, Бумаа түүнд зүүн нүдээ ирмэнэ. Дэндэв гайхаж хоёр нүдээ аньчихав.
Дараа нь Бумаа даалуугаа дэргэдэх хүндээ шилжүүлээд гэрт орж толинд нүүрээ харж үсээ самнаж, гарч ирээд тоглогчдыг ажиглан зогсохын далимд Дэндэвийн мөрийг түшив. Дэндэв мөрөө илэх далимд Бумаагийн гарыг илэв. Тэгэхлээр Бумаа Дэндэвийн шилэн хүзүү рүү халуун амьсгалаар зөөлөн үлээчихээд суудалдаа сууж даалуу тавив. Гэтэл Бумаагийн царай нэг л хачин болчихоод хүний үүлүүг тахир есөөр идэх гэж тавиад шоолуулав. Дэндэв суниах далимд дэргэдээ сууж байгаа Бумаагийн мөрийг түшив. Тэгэхэд Бумаа:
- За, даалуу битгий харчих гээд зайлсхийв. Бумаагийн царай хачин болчихоод байгааг Дэндэв ажиж түүний сэтгэлийг засахын төлөө "Үлэмжийн чанар" гэдэг дууны эхний бадгийг зөөлөн дуугаар аялав:
Үлэмжийн чанар төгөлдөр
Өнгө тунамал толь шиг
Үзэсгэлэнт царайгий чинь
Үзвэл лагшин төгс маань
Үнэхээр сэтгэлийг баясганам зээ
Тэгээд тоглож байхын завсар Дэндэв Бумаад хандаж хэлэв:
- Чи тольтой шүүгээ хөдөлгөж доорх шалыг нь угаах юм сан гэж байсан. Угаасан уу? гэхэд Бумаа:
- Үгүй, үгүй маргааш л угаах санаатай гэв.
- Тэгвэл би маргааш ажил тарсны дараа танайхаар орж шүүгээгий чинь зайлуулж өгье, тэгэх үү гэхэд Бумаа хэлэв:
- Би маргааш орой шалаа угаана. Чи амжвал очоорой. Амжихгүй бол яах вэ. Зүгээр. Буджав мөд хөдөөнөөс ирнэ гэж хайхрамжгүй хэлэв.
Бумаа Дэндэвийн мөрийг түшсэнээс эхлэн тэдний бүх харилцан байдлыг Цээмаа гэр дотроос нарийвчлан ажиглаж хэлэлцсэн үгийг алдалгүй чагнаж, хөмхийгөө зуугаад хулгана гэтсэн муур шиг зогсож байлаа.
Тоглоом дуусч Бумааг явах болоход Цээмаа түүнийг үдэж гаргав. Цээмаа замдаа Дэндэвтэй яаж харилцсан тухай Бумаагаас нарийвчлан асууж мэдээд:
- Чамд онцсайн дүн тавья. Чи аягүй бол багштайгаа өрсөлдөж болох хүн байна гээд инээж нүүрийг нь ширтэв.
Нэг өдөр Дэндэв гэртээ сууж байгаад Цээмаад хэлэв:
- Бумаа нэг л жаахан аальгүйтээд байх болжээ. Ганцаараа байж уйдаа юм болов уу? Буджав дандаа хөдөө явах юм гэсэнд Цээмаа өлгөж аваад:
- Та хоёрын хэн нь илүү аальгүйтсэн бол доо? мэдэхгүй, сэнж байхгүйсэн бол дэгээ хаанаас тээглэх вэ? Чи Бумаад нүдээ ирмээд л, гарыг нь илээд л, гэрт нь очоод л, элдвийн заваар юм яриад л, татаж чангаагаад жигтэй юм болоод байна гэх чинь билээ гэхэд Дэндэв тайлбарлаж хэлэв:
- Бумаа жаахан аальгүйтээд байхлаар чулуун хөшөө шиг хүрлийгээд байх нь эвгүй юм уу гэж бодоод нүдээ ирмэсэн, мөрий нь илсэн үнэн, гэрт нь очиж шүүгээгий нь хөдөлгөж өгсөн, нэг аяга цай уугаад гарчихсан. Өөр юу ч болоогүй. Найзындаа туслах хэрэгтэй байна шүү дээ. Дээд сургуульд гэрээрээ суралцахад хэрэгтэй ном байна уу гэж шүүгээтэй номыг нь жаахан эргүүлсэн гэхэд Цээмаа нилээд уурлах янзтай болж:
- Чи өөрөө өдөж хатгаж байгаад Бумааг зөвшөөрөнгүй болохоор булхайгаа Бумаад тохож аальгүйтсэн энэ тэр гэж байна гэж буруу хараад сонин уншаад суучихав. Энэ өдөр хоёул нэг ч үг сольсонгүй өнгөрлөө.
Бас Цээмаа Дэндэвийн хамт ажил хийдэг нэг хүүхэнтэй хардаж худал хуурмаг үг тараах болов.
Ер нь сүүлийн үед Цээмаа Дэндэвээс үргэлж өө сэв эрж хэрүүл өдөх боловч Дэндэвийг хэрэлдэж өгөхгүй болохоор улам хорсож дураараа загнаж зэмлэдэг болов. Дэндэвийн хамаг ажлыг хийж өгдөг Дэндэвийн эгч Догоо гуайг элдвээр хяхаж хавчиж байгаад хөөгөөд явуулав. Дэндэвийг нэг сар хөдөө суманд ажиллаад ирэхэд,
- Чи завхайрч явсан байх. Эмчид очиж биеэ үзүүлээд бичиг авчир гэж хөөгөөд ойртуулахыг болилоо.
Тэгж байтал Дэндэв хөдөөний нэгдэл дээр байнга ажиллах болсонд Цээмаа,
- Миний бие муу байна. Эмнэлгээс холдож чадахгүй гээд хөдөө гарсангүй. Дэндэвийг хөдөөнөөс хааяа ирэхэд гэртээ ч суулгахгүй боллоо. Дэндэв тэгэхээр илэрхий гомдож гасалсан ч үгүй, уурлаж хэрэлдсэн ч үгүй зүгээр сольж өмсөх хувцсаа аваад явчихжээ. Тэгээд Дэндэв Цээмаа хоёр чухамдаа салжээ.
Цээмааг ганцаараа болохоор Бумаа Буджав хоёр ээлжээр эргэдэг байлаа. Буджав Цээмааг эргэх гэж очоод баахан удаад байдаг болжээ. Гэвч Бумаа цагаан сэтгэлтэй гэнэн найз нартаа их итгэдэг хүн учраас огт шижиг авсангүй. Бумаа нэг өдөр Цээмаагаас асуув.
- Буджав чамайг эргэж очоод ажилд чинь туслалцаж байна уу? гэсэнд Цээмаа жуумалзаж:
- Буджаваар туслуулах ажил над байхгүй харин найз минь би Буджавыг жаахан сорьж үзлээ. Чиний төлөө сорьж байгаа хэрэг шүү. Урьд бид хоёр хэлэлцэж тохирсон шүү дээ гэв. Бумаа тэгэхэд инээж:
- За, яаж байна цаадах чинь? гэв.
- Яах ч үгүй юмаа шавар бурхан шиг л дүнхийгээд суух юм гээд их инээв. Бумаа хэлэв "- Манай Буджав жаахан хөнгөмсөг боловч завхайрч явдаггүй юм. Янаг сэтгэлгүй бол хүүхэнтэй үйртож чаддаггүй юм" гэж өөрөө хэлэв.
- Тиймээ, Буджав ч чиний баттай хань юм байна. Намайг л лав тоохгүй юм гэж Цээмаа аятайхан хэлэв. Цээмаагийн үгийг Бумаа мөн итгэж байв. Гэтэл Буджав Цээмааг тоохгүй байна гэдэг бол огт худал үг байлаа. Буджав урьд оюутан байхдаа Цээмаад дурлаж сууя гэрлэе гэж гуйж байсан боловч Цээмаа тэр үед Буджавыг мөрөндөө хувцасгүй, хармаандаа мөнгөгүй даржин оюутан гээд тоохгүй байсан юм. Одоо Буджав дээд мэргэжилтэй дээгүүр тушаалтай болохоор Цээмаа тоож лэд аятайхан харж сорилт хийсэнд Буджав ардын домогт гардаг ёсоор харзанд гүйсэн зээр шиг хатирч очоод хашир анчны хавханд орох шиг Цээмаагийн гарт оржээ. Тэгээд Цээмаа Буджав хоёр нууцаар ханилж эхлэв. Сорилт нь ханмлалт болж хувираад улмаар ханилалт нь гэрлэлт болж хувирахад ойртлоо. Үүнд ганцхан Бумаа саад болж байлаа. Намрын нэг үдэш Буджав Цээмаа хоёул сууж байгаад Цээмаа хэлэв:
- Би ч нөхрөөсөө салчихаад олонд муу хэлэгдээд чамайг хүлээгээд л сууж байна. Одоо чи яах гэж байна даа? гэсэнд Буджав санаа алдаж:
- Би чамтай сууя гэж урьд гуйж байсан. Одоо ч гуйж байна. Ганцхан Бумаагаа . . . Бумааг хөөрхийлөх юм даа гэв. Тэхлээр нь Цээмаа ширүүхнээр харж - Бумаагаа гэнэ шүү. Чи Бумаагаа хөөрхийлөөд намайг хөөрхийлөхгүй байна уу гэж мэгшин уйлж Буджавыг ширүүхнээр түлхчихэв. Буджав айсан туулай шиг бүлтэгнэн байж шивнэн хэлэв:
- Бумаагаас одоо би сална. Хоёулаа тэгээд хурдхан гэрлэчихье. Өнөөдөр ч харихаа больё гээд дуугаа чангаруулж зоригтой эрийн байдал үзүүлэн:
- Яадаг юм эцгий нь гэж хэлээд хоёр зээр алаад дэргэдээ тавьчихсан залуу анчин шиг ханхалзаж суув. Тэгээд Цээмааг овоо тайтгарахаар Буджав хэлэв:
- Намайг Улаанбаатарт дуудаж байна. Өнөөдөр цахилгаан мэдээ авлаа. Танд би удахгүй байх. Ирээд хоёулаа гэрлэчихье гэв. Тэгэхлээр Цээмаа нүдээ сортойлгон харж босож ирээд:
- Хөөе, тэгвэл чи буцаж ирж яах юм. Болбол тэндээ үлдчих. Хоёулаа Улаанбаатарт явчихъя. Энд гэрлэвэл элдвийн яриа муу үг тасрахгүй дэмий юм болно.
- Чи Улаанбаатар явж чадах уу? Чадна, чадна. Би одоо амралтаа авчихъя. Улаанбаатарын Рашаан комбихатад амрах нэг путёвк манай албан газарт ирсэн байна билээ. Түүнийг би авахдаа л авна. Чи хэзээ явах вэ? Аа тэгвэл дараагийн долоо хоногийн хоёр дахь өдөр хоёул явчихъя. Тэнд очоод тэнгэрт тултал жаргачихъя. Харин Бумаад сэдэв авахуулж болохгүй. Чи Бумаад улам хайртай юм шиг байгаарай. Сална, сарнина гэж бүү ярь. Би хэл аманд дургүй юм. Зүгээр л орхиод явчих. Мөд ирнэ гэж хэлээд . . . ажлаар явсан хүн аль саатахыг хэлж гүйцэх вэ. Нэг сар болно гэсэн хүн нэг жил болох ч байдаг. Хэдэн жил болох ч байдаг. Тэгээд хоёр дахь өдөр хоёулаа явчих уу? гээд тэнсэх байдалтай Буджавыг харсанд үргэлж толгойгоо дохиж байсан Буджав их баярлаж:
- Тэгье, тэгье. Чи хоёр билет авчихна шүү. Чи зүгээр юмаа аваад бэлэн болгоод галт тэргэн дээр очоорой. Хэлэлцэж тохирлоо шүү.
- Аа, тийм. Хэлэлцэж тохирлоо. Харин бид хоёрыг хамт явахлаар Бумаа энэ тэр сэжиг авч магадгүй. Чи хоёр дахь өдөр хүртэл манайхаар бүү ир. Би танайхаар нэг ороод гарчихна. Би Бумааг Улаанбаатарт хамт явъя гэж хэлнэ. Чи ч бас тэгж хэлж байгаарай. Харин дагуулаад явж болохгүй шүү. Чи үнэтэй сайн хувцасаа аваарай. Муусайн новшоо орхичихоо. Харин хадгаламжийн кассанд байгаа юмаа . . . Бумаад мэдэгдэлгүй аваад яваарай. Тэр чинь чамд хэрэг болно. Над хэрэггүй. Над өөрт маань жаахан юм бий, за юу гэсэнд Буджав:
- За, за. Мэдлээ, мэдлээ гээд Цээмааг үнсэв. Цээмаа Буджавыг түлхэж:
- За, чи одоо яв гэв. Буджав гарахдаа хэлэв:
- Чи галт тэрэг явахаас хагас цагийн өмнө очоорой. Би тэнд байж байна гэв. Буджав Цээмаа хоёр ингэж хэлэлцэн тохироод халуун янагаар үнсэлцээд тарав.
Буджав Цээмаа хоёрын болзсон хоёр дахь өдрийн үдэш боллоо. Улаанбаатар явах галт тэрэг Сүхбаатар хотын өртөөн дээр зогсож байна. Цээмаа галт тэрэг хөдлөхөөс яг хагас цагийн өмнө юм хумаа аваад хүрч очтол өмнөөс нь нэг танихгүй хархүү угтаж ирээд:
- Цээмаа гуай таны билет энэ гэж билетийг өгөөд вагоны суудалд юм хумыг нь оруулалцаж өгөв. Бас:
- Энэ Буджав гуайн чемодан гээд шар чемоданыг вагонд оруулж Цээмаагийн дэргэд тавив. Цээмаа түүнийг харвал Буджавын хуучин чемодан мөн байна. Харин түүний түлхүүр нь цоожиндоо өлгөөтэй байна. - Цоожилсон юм уу энэ чинь гэсэнд тэр залуу хүү
- Мэдэхгүй мэдэхгүй Буджав гуай өөрөө одоо ирнэ гэж хэлээд гүйгээд гарчихав. Цээмаа юмаа цэгцлэн тавьж байтал: - Ээ, Цээмаа гэж дуудах сонстов. Вагоны цонхоор хартал Буджав, Бумаа бас тэдэнтэй хамт ажилладаг хоёр залуу хамт ирээд зогсож байлаа. Цээмаа гарч тэдэнтэй мэндлээд Бумааг тэвэрч үнсээд, Буджавыг тааламжтай харав. Цээмаа Бумаад хэлэв: - Би Улаанбаатарт очоод дөнгөж Рашаан комбинатад амарчихаад буцаад ирнэ. Энд гэр бараагаа янзлах элдэв ажил бий гээд санаж байгаагаа шал урвуулаад ажиггүй ярьж байв. Бумаа хэлэв: - Чи Улаанбаатарт очоод Буджавыг их сориод байвал дэмий шүү гээд эвгүйхэн инээв. - Хаанаас даа. Бид бараг уулзах ч үгүй байх гээд Цээмаа Бумааг дахин тэврэв.
Бумаа ажиггүй энгийн байхыг хичээж элдэв үг ярихыг оролдох боловч үг бүрээ түгдэрч хэлээд нэг л хачин байв.  Тэгэхлээр нь золиг чинь хардаж байгаагүй байгаа гэж бодоод Цээмаа Бумаагийн дэргэдээс салахгүй зогсож хөгжилтэй юм үргэлж ярьж байв. Буджав хоёр хүүхнээс цэрвэж зайлаад аав ээждээ загнуулсан хүүхэд шиг хавчигнаад ийш тийш гүйж байв. Бумаагийн өөр хүнтэй ярьж байх завсар Буджав толгойгоо долоовор хуруугаараа зааж, дараа нь чигчий хуруугаа гозойлгон би их муу хүн гэсэн дохиог Цээмаад өгөв. Гэвч Цээмаа тэр дохионы учрыг сайн ойлгосонгүй.
Тэгтэл дохио дуугарч галт тэрэг хөдлөх боллоо. Цээмаа баяртай гэж үлдсэн хүмүүсийн гарыг барьж ёслоод Буджавт вагондоо ор гэж нүдээрээ дохио өгөөд вагонд оров. Цээмаа цонхоор харвал Буджав харагдсангүй. Бусад нь гараар дохиж баяр хүргэж байна. Галт тэрэг хөдөллөө. Цээмаа ханзан дээрээ суугаад харвал өнөөх өнгөрсөн зун цэцэрлэг дотуур явж байсан хазгар өвгөн таягаа бариад нөгөө ханзан дээр жаахан согтуу сууж байна. Энэ золиг чинь Буджав бид хоёрыг наргиж хоноход саад болох нь гэж бодоод зэвүү нь хүрсэн боловч Буджавтай хамт явах болсондоо сэтгэл баясаж  Буджавын орж ирэхийг хүлээж суув. Галт тэрэгний явц ширүүсэж байна. Гэтэл Буджав алга л байна. Таван минут өнгөрлөө. Буджав байдаггүй. Арван минут өнгөрлөө Буджав байдаггүй. Хагас цаг өнгөрлөө. Одоо Цээмаагийн сэтгэл зовж эхэллээ. "Өнөөх золиг чинь вагонд орох гэж халтирч ойчоод чиргүүлдэж үхээгүй байгаа" гэж бодоод гудмаар хэд явж өрөөнүүдийг онгойлгож шагайсан боловч Буджав байдаггүй. Тэгэхлээр нь өөр вагонд ороод танил юмтайгаа марзаганаж суугаа юм боловуу? гэж бодоод гарч эрэхээр шийдэв.
Гэнэт Буджавын чемодан цоожгүй байгааг харж цоожилъё гэж бодоод унжсан түлхүүрийг ийш тийш мушгив. Гэтэл чемодан онгойчихлоо. Амсраар нь цухуйж байсан нэг дугтуйтай захидал шиг юм ойчив. Аваад үзвэл дээр нь Буджаваас Цээмаад гэж бичсэн байна. Гайхаад дугтуйг нээж үзвэл нэг захидал гарлаа. Түүнийг уншвал: "Цээмаа минь тариа хураалтын ажлыг дуусгаад ир гэж Улаанбаатараас тушаал ирсэн тул миний явах хойшлогдлоо. Бусад явдал миний хайрт эхнэр Бумаагийн захидалд тодорхой бий. Ёслогч Буджав" гэжээ. Цээмаа дээш доош ээлжлэн хараад бодлоо. Хойшлогдох нь ч яах вэ байж болох хэрэг түүнийгээ амаар хэлдэггүй яасан золиг вэ?  Бас миний хайрт эхнэр Бумаа гэж бичих юм. Надаар тоглоом хийж байгаа юм уу? Яасан хүний үнэргүй золиг вэ гэж зэвүүцээд чемоданыг харж өөрөө явахгүй юм бол чемоданаа надаар тээлгэдэг нь юу вэ гэж улам дургүйцээд Бумаагийн захидал гэдэг нь хаа байгаа юм бэ гэж бодоод чемоданыг сөхөөд үзлээ. Тэгтэл нүдэнд нэг юм гялс хийв. Бумаагийн үргэлж зүүж явдаг өнөөх эрдэнийн чулуун ээмэг бөлзөг хоёр чемоданы тагийн дотор зүүлттэй унжиж байна. Цээмаа бүр их гайхлаа. Цааш нь харвал чемодан дүүрэн алим байна. Шаамарын монгол алим уурласан ичсэн хүүхний царай шиг улайж чинэрээд байцгааж байна. Алимны нэг хажууд эмэгтэй хүний сайхан ноосон цамц байна. Нөгөө хажууд нь хэдэн ном байна. Номын нэрийг хальт харвал "Цагаан бээлий", "Шадар гурван цэрэг" зэрэг харагдана. Алимны дундаас нэг дугтуй цухуйж байна. Дээр нь Бумаагаас Цээмаад гэсэн хаяг харагдана.
Захидлыг сугалж үзвэл түүний үг: "Найз Цээмаа минь, Найз гэж чамайг нэрлэхэд тун хэцүү байна. Чиний гаднах сайхан тогос шиг боловч доторх санаа чинь муухай хогийн сав шиг юм байна. Чи Буджавыг минь дагуулаад Улаанбаатарт очоод гэрлэх гэж байжээ. Намайг мэхэлж араар минь тавих гэж байжээ. Би ажиггүй явтал Догоо гуай над хэд хоногийн урьд хэллээ: "Буджав Цээмаа хоёрын найзлах нь арай дэндэж байх шиг. Цээмаа ямар ч шившигтэй хэрэг хийхээс буцахгүй хүн шүү" гэлээ. Тэгэхэд би даанч дээ анхандаа хайхрахгүй өнгөрөөсөн боловч Буджавын хүзүүнд уруулын будаг наалдаж ирсэн нэг явдлыг дурсаж санаад магадлан сурвалжилж, Буджавыг очихлоор чи үүдээ түгждэг зэрэг гарцаагүй баримт хэдийг олж мэдлээ. Буджаваас магадлан асуугаад байтал тэр арга мухардаж үнэнээ хэллээ. Буджаваас та хоёрын хийсэн хэрэг, хэлэлцсэн үгийг нэг нэггүй сонсож мэдлээ. Тэгэхээр би Буджавт шууд хэлсээн: "Чи надаас салбал сал. Харин Цээмаа чамд хань болохгүй" гэлээ. Тэгээд Догоо гуай бид хоёх чиний муухай санаатай хүн болохыг шалгаж мэдээд Буджавт тайлбарлаж хэлсээн. Буджавыг чи оюутан байхад нь даржин оюутан гэж голоод дарга хүн гэж Дэндэвийг шилж суусан юм байжээ. Үүнийг сая мэдлээ. Дэндэв чамайг гоёж гоодох гэж мэрийсээр яваад дээд боловсролгүй хоцорчээ. Одоо дээд боловсролтой хүн олширохоор Дэндэв аргагүй жаахан буурсан байна. Тэгэхээр чи давс хужир гэж голж хаяад Буджавыг гохдож эхэлжээ. Энэ өүхний нарийн учрыг би сүүлийн хэд хоногт ойлголоо. Догоо гуай надад багагүй тусаллаа. Чи хэрвээ Буджавт үнэхээр янаг сэтгэлтэй байсан бол чамайг олон талаар уучилж болох байсан. Гэтэл чамд янаг хайрын сэтгэл алга. Чи янаг хайрын сэтгэлийг тачаал шуналын хэрэг болгожээ. Тэгээд чи хүн чанараа алдаж адгуусны зэрэгт ойртсон байна. Буджавтай чи суувал түүнтэй жаргал зовлонгоо хуваалцах үнэнч хань нь болж чадахгүй харин Буджавыг сайн явбал хань нь болоод саар явбал хаяад талийх болно. Чамд чухамдаа хүн хэрэггүй мөнгө хэрэгтэй юм байна. Тэгэхээр чи энэ чемодантай юмыг Буджавын оронд аваарай. Буджавтай сууна гэж битгий горьдоорой. Буджав надаас салдаг ч гэсэн чамаас арай дөнгүүр юм түүнд олдох байх. Буджав буруугаа мэдээд гэмшиж байна. Эр хүн долоо доордож найм дээрдэнэ. Харин Буджав чамтай ханилахаа болилоо. Улаанбаатарт очихоо хойшиллоо гэж чамд хэлэхээр танай руу гүйж очих гэхээр нь би тас хориглоод явуулаагүй. Чи намайг номхон тэнэг хүн гэж яаж ч мэхэлж байсан хамаагүй гэж боджээ. Тэр хар санааны чинь хариуд би чамайг энэ удаа мэхэллээ. Би урьд ч хүнийг мэхэлж яваагүй хойшдоо ч мэхлэхгүй. Нэг удаа чамайг мэхэлсэн маань муухай хэрэг боловч цаашдаа чамд сургаал болох юуны магад. Уржигдар Дэндэв хөдөөнөөс ажлын далимаар ирээд яаралтай буцах завсар чамайг Улаанбаатарт явахыг дуулаад хоршооноос ноосон цамц авч чамд өгөөрэй гэж орхисныг энэ чемоданд хийлээ. Чи Улаанбаатарт очоод биеэ сайн эмнүүлээрэй. Ялангуяа сэтгэл санаагаа сайн эмнүүлж засах биз гэж найдаж байна. За баяртай ёслогч Бумаа" гэжээ. Үүнийг уншаад Цээмаа их уурлаж уйлмаар инээмээр болж салганасан гараар чемоданыг түлхтэл цаана нь Цээмаагийн авчирсан сагсан савтай юм тээглэв. Түүнийг автал Буджавтай хоёул замдаа ууна гэж авчирсан нэг шил коньяк нэг шил жимсний архи хоёр сагсны амсраар ойчих шахаж байна. Үүнийг хараад улам цухалдаж шил коньякийг аваад цонхоор шидэх гэтэл цонх битүү тул аргагүй өвгөний ширээнд тавимаар болов. Тэгтэл хазгар өвгөн өөртөө өгч байна гэж ойлгоод:
- Буянаа дэлгэрсэн сайн охин бол гэж коньякийг шүүрч аваад хоёр шилэн аяганд хурдан хийж:
- Чиний санаа сайхан явдлын төлөө гэж аягыг тулгаж өөрийнхийгөө уучихаад нөгөөг Цээмаад ойртуулав. Цээмаа бачимдахын эрхэнд хагасы нь хүртэл балгачихаад санаа алдан шуухитнан амьсгаадаж байна. Өвгөн дахин ууж согтоод ярьж байна:
- Бүсгүй минь сэтгэл чинь жаахан зовж байгаа юм шиг байна. Чиний сэтгэлийн зовлон, сайн нөхөртэйгөө уулзахаар дороо арилчихна. Харин миний сэтгэлийн зовлон бол үхтэл арилахгүй. Би Улаанбаатарт хөлөө эмнүүлэх санаатай явж байгаа хүн. Хүн ч гэж дээ, харла, хүний оронцог. Залуудаа би бөх шиг юм явсан. Харийн хошууны сайн бөхчүүдийн тойгийг мулталж олон хүнийг хөлгүй болгосон. Тэгээд би гучин насандаа Сүмбэрийн наадамд баруун хошууны Онон начинтай барилдаж байгаад тойг руу нь өшиглөөд авсан, тойгий нь онолгүй халтираад ойчлоо. Босох гэсэн босож болдоггүй. Миний түнхэлцэг мултарчээ. Тэгээд би гуч гаруй жил хазганаж явна. Би хүнийг хорлосоор яваад сүүлд нь өөрийгөө хорлосон хүн дээ. Түүнийгээ бодоход үхрийн тойг залгачихсан юм шиг гол дотор горойгоод явчих юм гээд нулимсаа арчив. Цээмаа анх удаа ам нээж:
- Өөрийнхөө таних бөхийн тойгийг мулталж явсан удаа бий юу? гэж түгдрэн байж асуув.
Тэгэхэд өвгөн Цээмааг дотноор харж:
- "Үгүй, даанч дээ хө. Би хичнээн муу муухай хүн боловч өөрийн хошууны танил нөхдөө хорлох тийм муухай хэргийг арай ч хийгээгүй хө" гэсэнд Цээмаа сандран босож үлдсэн аягатай архийг дуустал уучихаад ханзан дээр буруу харж ойчоод эхэр татан уйлж эхлэв.

1965

Business and Finance

I needed to help my friend to do his homework. And the book he uses seems so good for ones who are learning business English. Below is one of the lessons on that book.

Banks and businesses

Most businesses need to borrow money to finance (= pay for) investments (= things they need to buy in order to help the company, e.g. machines). The money they borrow from the bank is called a loan, and on this loan they have to pay interest, e.g. if you borrow $1’000 and the interest rate is 10%, then you have to pay back $1’000, plus $100 in interest.

Business and profit

One of the main aims/objectives (= the things that you hope to do/achieve) of a company is to make a profit (= earn/receive more money that it spends) (≠ make a loss). If a company does not make a profit or a loss, it breaks even.

Most companies are happy if they can break even in their first year of business.

Companies receive money from selling their products - this money is called the turnover. The money that they spend is called the expenditure (fml). They spend money on these things: raw materials (= materials in their natural state used to make something else, e.g. coal and oil are important raw materials used to make plastics); labour (= employees); overheads (= necessary costs for a company, e.g. rent for buildings, electricity, telephone)

Rise and fall

Business people often need to talk about the movement of sales, prices, interest rates, profit and loss, etc. Here are some of the words used to describe these trends (= movements):

rise / go up / increase

rise slowly (also gradually)

rise sharply

fall/go down ('decrease' is less common as a verb)

fall slowly

go down sharply

Note: rise, increase, and fall are also used as nouns: a slow rise in interest rates, a steady increase in sales, a sharp fall in profits, a dramatic (= sharp) rise in inflation. We can also use be up/down: prices are up by 10%; profits are down by $2m.

Business and the economy

In order to grow/expand (= get bigger) and thrive/prosper (= do well / be successful), many companies want or need the following:

low inflation, so price do not go up

low interest rates, so the company can borrow money without paying a lot of interest

economic and political stability (= things remain steady and stable and there are no sudden changes in the economic and political situation)

a healthy/strong economy (= in good condition), and not an economy in recession (= in a period of reduced and slow business activity)

tax cuts (= tax reductions / lower taxes), so they can keep more of their profit. This often depends on government expenditure, e.g. The government will not be able to reduce taxes if public expenditure continues to rise.

Nice

Хавар болж сайхан хурын улирал ирдэг. Сартай шөнөөр гадаанаа гарч, энгүй талын чимээгүйд тайвширан зогсоход ногоо ургаж байна. Суг суг гэх энхрий чимээг чихээрээ биш, зүрхээрээ хүлээн авнам. Түүний хамт чи өөрөө өөртөө сонсогдоно. Улмаар бүгдэд сонсогдох болж, чи тийнхүү өөрчлөгдөхөд чамайг даган бүх ертөнц хувирна.

Б.Ринчен - Нууцыг Задруулсан Захиа

Монгол улсын арван таван зургаан онд залуу оюутан байхдаа алс Ленинград хотноо Шинжлэх Ухааны Академийн Азийн музейд Оросын олон эрдэмтний Ази тивээс олж хуримталсан ховор нандин бичиг судар vзэж, тод монгол хуучин захидалд амар мэндийг асуун “хэлэх vг элчийн аманд бий” гэсэн vг цөөн утга битvvлэг байдагт нь их гайхдаг билээ.

Тэр дээр цагт захидалд гагцхvv тийм хvнээр явууллаа гэж уг мэдэгдэх зvйлээ элчид итгэмжилдэг нэг учир байсан байх гэж миний багш академич Владимарцов хэлдэг байлаа.

Хожим Ховдын хязгаарт ардын аман зохиол, нутгийн аялгуу тэмдэглэж, эртний бичиг vсэгтэй хөшөө чулуу сураглаж, өртөө уургын улаагаар явж байхдаа, Цорос овогтой, авдраараа дvvрэн хуучин тод монгол ном судартай Халтар өвгөнийд өнжин хонон саатаж, бичиг судры нь шохоорхон vзэхдээ “захих vг элчийн аманд бий” гэсний учрыг тэр хөдөөний тvvхч өвгөнөөс олж сонссоноо гуч шахам жил цээжиндээ хадгалж яваад, одоо vс буурал зохиолч болсон хойно эвлvvлэн бичиж, vзэгч олондоо уламжлах хvсэл төрлөө.

Арван долдугаар зууны vеийн манай ард тvмний тvvх, эмгэнэлт явдал олонтой бөгөөд сударчин хvн, судлан гvйцээгээгvйн учир “балар vе” гэдэг тэр эрин цагийн гунигт домгийн тоймы нь найруулан өгvvлбээс ийн буюу:

Баруун монголын Галдан Бошготын цэрэг, Манж Энх ыамгалан хааны цэрэгт Туулын зуун модны газар ихэд дарагдаад, зvvн гар хэмээх монголын хvчин мохож Орхон голын vерт авахуулан сарниж дутаасан Цорос омгийн Гөлөгдэй баатар цэрэг өрхийн хамтаар баруун зvг тэмцэн, говьд манжийн цэрэгт гvйцэгдэж, дийлсэн цэргийн хурц сvрт автагдан, арга буюу дагасан билээ.

Дайнд дарагдсан цэргийн Туулын зуун модны тэнд олсон шарх гvйцээж эдгээгvй, сэтгэлд тvмэн гашуудал зангирсан нь алдраагvй, манж ханы цэрэгт өнгөндөө дагавч, өшөө хорсол хөндий цээжээр дvvрэн байжээ.

Гөлөгдэй баатрын өргөөнөөс өртөө хиртэй газар, манж цэрэг хуарагнаж сvрийг бадруулагч гэдэг цолтой манж жанжаны луут туг жанжны өргөөний өмнө хээрийн салхинаа намиран, манж цэргийн эргvvл харуул хамаагvй хvнийг хуарандаа ойртуулдаггvй байлаа.

Сvрийг бадруулагч жанжин Фv гэдэг, бие өндөр туранхай чийрэг өвгөн өглөө бvр цэргээ сургууль хийлгэж, хахир дуут цэргийн бvрээ үлээж, манж цэрэг саран бай харвах, морин сургууль хийхийг хоньчин хvvхэд холоос сонирхон хардаг байлаа.

Гөлөгдэй баатар, Фv жанжнийд хааяа ирдэг болж, манж цэргийн ноён, өвгөн баатрыг ирэх бvр өргөөнөөсөө гарч угтан улам дотно байдалтай болсон мэт, саяхан дайсагнан байлдаж байсан хоёр цэргийн жанжин бие биедээ ижилсэн дасаж манж ноён, монгол шатар сураад, Гөлөгдэй заримдаа өнжин шатар нvvдэг боллоо.

Отог цэргээ удирдсан өвгөн Гөлөгдэй баатар, манжийн сvрийг бадруулагч Фv жанжинтай гэнэт дотно найртай болж байн байн манж жанжны өргөөнд айлчлан очдог болсонд, хөгшин залуугvй гайхавч, өвгөн баатар маань арай ч дайсанд зусардамгvй шударга журамт хvн, лав нэг учир бий гэж шаг шуг хэлцдэг болжээ.

Тэгтэл өвгөн баатар, сvр бадруулагч Фv жанжинг төрсөн өдрийнхөө найрт урин хуримлах чимээ гарч, зуутны тушаалаар аравны дарга нар, найрын хэрэгсэл, айраг цэгээ, цагаан идээ сархад бэлдvvлжээ.

Ийм цагт найр цэнгэл хийх гэдэг юу билээ гэж өвгөд эмгэд идэр цэргийн эрс бие биеэс асуун, арван зуун цэргийн даргаас лавлацгаавал "Өвгөн баатрын захиа элчийн vг" гэж зууны дарга битvvлэг инэмсэглэн илvv дутуу vг хэлэхгvй ажээ.

Болзсон өдөр тэнгэр цэлмэг, маш сайхан байжээ.

Манж цэрэг туг далбаа барьцгаан, өвч зэвсэглэж, сvрийг бадруулагч Фv жанжин хуарандаа буу талбин, торгон цэргээрээ хvрээлvvлж, Гөлөгдэй баатрын хvрээнд хvрэлцэн ирээд, өвгөн баатар, идэр залуугийн жавхлан бvрдсэн ганц хvvгээ дагуулан, хатантайгаа гарч, хvндэт зочинг холоос угтав.

Манж жанжин мориноос бууж, найрсаг байдлаар өвгөн баатрыг ёслон, арван ханатай улаан халзан хөлтрөгтэй өргөөнд нь оржээ. Жанжины цэрэг, баг багаараа жагсан, цэргийн дохионы бvрээ хангинаж, дарга нарын өндөр дуугаар тушаах манж цэргийн vг өвгөн баатрын хvрээнд дуурсаж, манж жанжны торгон цэрэг, өргөөний дөрвөн этгээдэд хvндэт харуул зогсов.

Гөлөгдэй баатрын тугийн дэргэд манжийн луут туг зоож, өвч хуягт, цэрэг, туг тойрон жагсав. Фv жанжны шадар бие хамгаалагч өндөр чийрэг хэдэн солоон цэрэг, жанжнаа дагаж өвгөн баатрын өргөөнд бэлгийн зvйлс барин орцгоож, удалгvй гаднаас сонсвол, сархад барин хөгжим өргөх чимээ сонсогдлоо.

Гөлөгдэй баатрын өргөөнөөс зайдуухан, саахалт хирийн газар нийтийн найр зарласан газар, найр хуримын гоёл чимэгтэй сайхан хувцастай хvн цуглан, өргөн талын тэр хэсэгт нь эмээл хазаартай хэдэн мянган морь хад мэт хантайраастай, хайцаг мэт тушаатай, хоймор талын асраар өвгөн баатар манж ноёдын суудал засаатай баруун талд отгийн өвгөд хөгшид, эхнэр, охид талын цэцэг мэт эрээн мяраан, цөм Гөлөгдэй баатрыг Фv жанжны хамт ирэхийг хvлээжээ.

Тэр завсар өвгөн баатрын өргөө гэрт эгшигт сайхан хоолойт эмэгтэйчvvд хундага барихад өргөх хуримын ая гvйцээгээд, зочныг хvндэтгэн сархад сөгнөж байсан өвгөн баатрын ганц хvv, нvдэндээ галтай нvvртээ цогтой Шуну, хаш хундаганд дахин архи дvvргэж, өвгөн баатар хундага тосон, жанжинд өргөх гэтэл, Фv жанжин нvд ирмэсхийв. Тэр дохиогоор хацавчийн хоёр талд жанжинаас нvд шилжvvлэлгvй зогсож байсан солоон баатарууд гэнэт ухасхийж Шуну Гөлөгдэй хоёрыг даран унаж, хаш хундага няц гишгэн, хурамхан зуур хvлж орхив.

- Көк тэнгэр, гэж цочин хэлмэгдсэн эмэгтэйчvvдийн уулга алдахад чийрэг манж цэрэг эгшин зуур аманд нь таглаа хийж гары нь хvлээд, том гэрт чив чимээгvй болж, гагцхvv ноцолдож амьсгал давхацсан хvний уухилах нь сонсдох ажээ.

Фv жанжны толгой дохимогц нэг баатар нь гадагш гарч, цэрэгтээ ямархан нэгэн тушаал өгөөд, эргэж өргөөнөө оров. Фv жанжин инээмсэглэн, хvлээстэй, амандаа таглаа шаалттай Гөлөгдөй, Шуну, өвгөн баатрын хатан охидын зvг хандаж

- Эрхэм гэрийн эзэн уучлах ажаамуу. Таны нууц аргад vл автагдахын учир жанжин миний бие урьдчилсан сэргийлэх арга хэрэглэсэн билээ. Эс чингэбэл, миний цэрэг даруй толгойгvй чөтгөр болох юмсанж. Би ч таны далд хорт арганд орж болзошгvй байлаа. Гагцхvv Энх амгалан хааны догшин сахиус Гэсэр Гуаньлооеэ ивээж таны явуулсан захиа бичгийн нэгийг өгvvлсэн нь задран мэдэгдэж, би хариу арга хэрэглэлээ.

Хараат тугаа сачану би

Хар бухын арьсаар бvрсэн

Бvрхсэн бvхvй дуут хэнгэргээ

Бvгдийн дунд дэлдvvлнэ би

Харь манж цэргийг тэр дохиогоор

Хавчин хядаж хуримлана бид

Урт хараат тугаа сачуна би

Үхрийн хараат тугаа сачуна би

Үй олны дунд дэлдvvлнэ би

Өстэй манж цэргийн тэр дохиогоор

Өрлөн хядаж хуримлая бид гэж нууц захиа явуулсаныг манай цэрэг элчийг барьж жанжны хамт над хvргэж билээ.

Төрсөн өдрийн найр хэмээн, манай манж цэргийн жанжин дарга нарыг урин ирvvлж, сархадаар согтоон хvйс тэмтрэх хэмээн сэм хуйвалдсан хорт хэргийн баримт энэ гэж өврөөсөө зурвас бичиг гаргаад, хvйтнээр инээмсэглэн цагаас өмнө сэжиг vл авахуулахын учир энэ бичгийг vлдээн, vсэг дуурайн хуулсан бичгииг шаламгайлан элчид өгч явуулсан билээ гэхэд Гөлөгдэй баатрын хvрэн царай барайж, Шунын зvг харав. Шуну тvмэн буруутайн шинж илэрч, толгой даран гагцхvv шvvрс алдав.

Манж жанжныг дохимогц, баатар нь Гөлөгдэй Шуну хоёрын амнаас таглаагий нь сугалаад.

- Та нар хашгираад дэмий, манай цэрэг байлдахад бэлэн, та нарын хашгирвал тэр чимээгээр танай энд цугласан бvгдийг дайран орж хядан ална. Та нар хамгийн тvрvvнд гэр хотлоороо алуулна гээд, Гөлөгдэй баатрын хатан, охид хvvхдийн амны таглааг суга татаад, хатны хvлээстэй гар чинэрснийг ажиглан хvлээсий нь тайлжээ.

Өвгєн баатар, хvvгийн өөдөөс хараад гунихарсан сул дуугаар:

- Хvv минь, яав даа чи, Дайн хөл ихтийн цаг, элчдээ итгэхгvй бичиг захидалд юунд итгэв дээ чи.

Шуну эцгийн өөдөөс харж чадалгvй толгойгоо дотогш даран:

- Миний тvмэн буруу. Очиж очиж, тэр захидал буруу гарт орно гэж мэдсэнгvй гэж шивнэн хэллээ.

Гөлөгдэй баатрын өргөөнд ийм явдал гарч байх завсар, гадна байсан манж цэрэг өвгөн баатрын ойр шадар хvний гэрт орж, нумны хөвч, сэлэм хураан авч, дуу тавьсан хvнийг ална. Гэрээс гарсан хvн ам алдана гэж чангалан тушаагаад, зэвсгийн сан, найрлах асрыг морьтон цэрэг бvслэн тэнд байсан хvнийг сууцгаа босвол харвана гэж, хотон дахь хонь шиг хашин хvрээлжээ.

Yл мэдэх манж тvшмэлийн vг, чимээгvй хэлмэгдсэн олны чихэнд харилхаг сонсдож, нэгэн хэсэг манж цэрэг, мориноос буугаад, монгол аравтын зуутны сэлэм хурааж авахад өндөр биетэй, өргөн цээжтэй, урт соёо сахалт нэг өвгөн мянгатан.

- Гэнэн залуу Шунын захианаас боллоо, гэж гашуудан хэлээд есөн vеийн мисир болд юлдийг ингэж хураалгахыг vзлээ гээд жийжvv мөнгөн хуйд нь нал эрдэнэ шигтгэсэн юлдээсээ адис авч, манж цэргийн аравны даргад өглөө.

- Закаанд илvv vг vгvй гэж бодоод, манж цэрэгт зам зуур баригдсанаа эс хэлсэн миний буруу боллоо гээд нэг залуу чийрэг цэрэг эр, хутгаа сага татан, өвгөн Эргилийн юлдийг авч сонирхон vзэж байсан манж аравтны хоолойн тус бариулд нь тултал шаагаад, мисир болд юлдийг шvvрэн авч хуйнаас суга татан, зэвсэг хурааж байсан манж цэргийг дайран орж агшин зуур хэдэн хvнийг цавчин унагав. Цоохор царайтай нэг солоон цэрэг морин дээрээсээ яаран эрээн нумаа шvvрч сумаа булцуунд нь хvртэл татаад харвамагц, хар хийж, хавирга яс нэвт цохих чимээ сонсдон араас нь туссан сумын зэв залуу эрийн цээжнээс гялсхийн гарч, хөөрхий залуу, юлдээ атган далайсаар ойчлоо.

Цочсон олон, уулга алдаж, манж цэрэг нум сумаа харвахад бэлдэн манж цэргийн дарга

- Гар хөдөлбөл цөмийг харван ална гэж хахир дуугаар хашгиран тушаав. Чингээд Гөлөгдэй баатрын өргөөний зvг нэг цэрэг давхиулж, найрын талбайгаас vхэгсдийг зайлуулах тушаал өгчээ.

Удалгvй өргөөний зvгээс нэг манж баатар давхин ирээд, өндөр дуугаар

- Чонос Гөлөгдэй баатар, сvр бадруулагч жанжин Фv, тэнгэрийн цэрэг сэлтийг хорлох муу санаа өвөрлөн, сэм хуйвалджээ. Эзний сvлд харж, буруу санаат муу хулгай Гөлөгдэй жанжны гарт тушаан өгчээ. Муу хулгайн хорхой мэт амь хэрхэн болохыг аюун эмээн хvлээ, хөдөлбөл харвана гээд манж цэргийн дарга нарт ямархан тушаал өгч, даруй өргөөний зvг довтлон одов.

- Көк тэнгэр тэнэг муу эм би, баатар ноёноон дайсантай элкэ нэгдлээ гэж килэнц хурааж явлаа.

Көөркий баатар ноён минь, көөркий баатар ноён минь гэж нэг өвгөн vнэн сэтгэлээс гаслан, олон хvний гашуудах чимээ зөөлөн салхинд хулс зэгсний шуугиан мэт, зарим хvн цг цг гэж гашуудан шагширч, зарим хvн гашуунаа шvvрс алдав.

Гөлөгдэй баатрын гэрт, хойморт нь эрхэмсэг сvр vзvvлэн лаглайж суусан манж жанжин, найрын талбайд будлиан гарсныг сонсож дотор эмээсэн боловч, цэргийн дарга хvрч ирэн, сэтгэл тайтгарах мэдээ сонсгосонд баруун хацартаа сэлмийн сорвитой хvрэн царайд нь ялсан баяр тодорч соёо хар сахал дорхи уруулын завжинд бахархах мишээл нуугдан, Гөлөгдэй баатрын зvг ширтэс хийж,

- Таны хар санаа өвөрлөснөөс болж, миний хэдэн цэрэг, эвтэй сайханаар найрсан найрамдах гэж ирээд, одоо амиа алдсанд vнэхээр гашуудалтай. Энэ цөм таны ял. Хэлтрvvлж vл болно. Самуун чагийн чэргийн чаажаар гvйцэтгэвээс, таны харъяат олны арван хvн дутмаас нэгийг чаажаар аваачин сvрдvvлж, хойчийн чээрлэл болговоос зохих билээ. Эх булингар ахул адаг тунгалаг байх ёсонгvй тул таны гэрийн хотлоор ял шийтгэл хvлээж есөн vе хvртэл албанаа зvтгэх хэрэг. Энэрэлт богд эжэн Энх амгалан хуандий хааны өршөөлт жарлигт, төрслvvг цээрлvvлэн, номхон иргэнийг илбин тахинуул хэмээсэн учир, таны цэрэг ардаас ял vл асууна. Гагцхvv таны нэгэн гэрийн төдийхнийг цэргийн цаазаар аваачиж ялсан баатартай тvмэн vед зvрхэлж тэмцэлдэх санаа сэдэхгvй болгохын тулд эхнэр хvvхдий нь нvдний өмнө хорон санаат хэргийн гол эжэн эцэг хvv хоёрыг зоосны нvхээр сvвлэн чаажлаад дараа нь хайртынхаа жовохыг vзэж сэтгэлээр тарчилсаны нь бодож vлдсэн хvмvvсийн нь жvгээр сэлэмдэн чаажилна гэхэд Гөлөгдэй Шуну, сэтгэл тvмэн тvгшvvртэй боловч, харь хvнд муугаа vзvvлэхгvй гэж, хоёр бага хvvхдээ тэврэн, хатуужиж суусан хатны царайг ажин суув.

Уг хэргийг vvсгэн сэдэвчилсэн эзэн би билээ.

Зvvн гар улсын цэргийг дарсан та нарыг хөгшин цэргийн эр би яахан боол мэт дагаж, зарц мэт сөгдөх билээ. Эр хvн гэрт төрөөд эрэлхэг баатраар дайсантай тулалдаж хээр vхэхэд гомдолгvй хэрэг. Харийн халдан тvрэмгийлсэн этгээдтэй зэвсэг барин тулалдахаас vл эмээх миний бие таны гарт ороод толгой авахуулахаас өчvvхэн ч vл зовно. Гуйх vг амнаас гарах нь тvмэн бэрх боловч vхлийн өмнө vг хэлж миний өвгөд дээдсийн гал голомт залгамжлах ганц хvv Шуну баатрын амь хэлтрvvлмуу гээд өвгөн Гөлөгдэй баатар Фv жанжны өөдөөс хариу юу хэлэхийг ширтэн хvлээв.

- Аав, яаж болох вэ? Эртний мэргэн ёс алдаж, элчдээ итгэлгvй эрээн захидалд итгэж, нууцаа задруулснаараа хамаг ялыг би ганцаар эдлэх ёстой. Эцэг, эх гэгч биеий нь төрvvлэхээс биш санаагий нь төрvvлэх ёсгvй. Зоосны нvхээр сvвлэж хэрчин тамлах битгий хэл, хvний ухаан хvрч бодож сэдэж олж чадах ахул тэрнээс илvv ялаар ганцхан намайг л цаазалж эцэг, эх дvv нарын амийг хэлтрvvл гэж Шуну, манж жанжны зvг мэхийн хэлэв.

- Төрсөн ганц хvvгийнхээ мууг vзсэнээс тvрvvлж би vхье, vр хvvхдийнхээ мууг бvv vзье. Эх хvн гэж байхгvй бол энэ ертөнцөд хvv хаанаас төрөх вэ. Гэнэн болгоомжгvй өсгөсөн нь эх миний л мянган буруу. Yр хvvхдийн минь оронд зоосны нvхээр намайг л сvвэлж цаазал, vр хvvхдий минь өршөө. Хөөрхий тэр минь алтан нарны гэрлийг ханатлаа vзэж амжаагvй яваа юм шvv гэж Гөлөгдэй хатан уярангvй дуугаар хэлэв.

- Манж жанжин тав ханасан байдалтай гэдийн сууж, баригдан олзлогдсон тэдний сэтгэлийн зовлонд бахархан харж нэгэн хэсэг дуу чимээгvй байснаа,

- Эр хvн нэгэн сэтгэл, нэгэн амтай байвал зохино. Улс төрийн хvнд ял хэлтрvvлж vл болно. Гагцхvv Гөлөгдэй баатрын өвгөд дээдсийн тахилга тасарч, гал голомт балрахын гашууныг бодон, нэгэн болзол тавьж, гуйн хvссэн ёсоор Шунын амийг хэлтрvvлье. Шуну, чи эцэг эх, дvv нарын толгойг өөрийн гараар авбал тэнгэрийн хишиг хvртэж эцэг хvv хоёрыг зоосны нvхээр сvвлэх ялыг өөрчлөхөөр барахгvй чамайг амьд vлдээж, Чонос Гөлөгдэйн гал голомт залгамжлуулъя. Миний санал нэгэнт тогтов. Yvнээс өчvvхэн ч өөрчлєх ёсгvй. Бvгдээр цаазаар авахуулах, Шуныг амьд vлдээхийг та нар зөвлөн тогт гээд, цаазаар аваачихын бэлтгэл хийх тушаал өгсөнд шадар баатрын нэг нь гадагш гарч, төдхөн манж цэргийн бvрээ хангинах чимээ гарав.

- Хэрэг нэгэнт ийм болсноос хойш, хvv минь зориг хатуужин, бидний толгой ав. Эр хvний жолоо урт. Чи амьд явбал, нэг учир бий. Битгий гутар. Сэтгэлээ хатамжил гэж Гөлөгдэй баатар Шуну хvvдээ энхрийлэн зоригжуулж хэлэв.

Би та нарын тvрvvнд толгойгоо авахуулъя гэж Шуну намхан дуугаар хэллээ.

- Тугалган жад мэт битгий зориг шантар. Yхлээс салсан хvн, энэ ертөнцөд байдаггvй. Чамайг амьд явбал, нэг учир бий гэсэн аавынхаа сургамжийг дага. Хvний гарт эцэг хvv хоёроо зvрх хагарам тамлуулахыг vзсэнээс хvvгийнхээ гарт vхье гэж бид санал тогтлоо. Эцгийнхээ тамлуулах эсэхийг vрийн минь зориг л мэдэх нь байна. Жанжин та хэлсэн vгэндээ эзэн болдог юм бол, Шунын биед гар үл хvрэхийг цэрэг олны өмнө амла даа. Биднийг цаазаар аваачин, Шуныг vлдээ гэж сэтгэл хатамжилсан дуугаар хатны хэлмэгц, Шуну, эцэг эхийн өмнө сөгдөн мөргөж,

- Эртний бичгийн ёс алдсанаас би та бvхэнд ийм гамшиг зовлон даллан ирvvлсэн болохоор би амьд явсны хэрэг алга. Энэ дэлхийд хvн болгосон хэмжээгvй ачтаныхаа өөдөөс юлд яаж далайх вэ? Яалаа ч сэтгэл төвдөхгvй нь гэж Шуну хэлэхэд,

- Yрийн сэтгэлээр төрvvлж өсгөсний минь ачийг санаж мэдэж яваа бол vхэхийнхээ өмнө эцэг эхийнхээ захисан сургаалыг дагах нь ёстой дээд элбэрэл гэгч тэр шvv. За хvv минь зориг хатамжил. Энэнийг давж гvйцээж чадвал ёстой хvv төрvvлсэндээ ээж аав нь бахадсаар vхнэ гэж эх нь хэлэв.

Аав ээжийн алтан сургаалыг өгvvлшгvй бэрх ч гэсэн чин их хайрлан сэтгэлээсээ хvндэтгэж яая гэх вэ дагая даа гэж зvрх алдан байж хэлээд манж жанжны зvг эргэж "би бэлэн" гэж сэтгэл хатуужиж хэлсэнд:

- Ингэвээс та нар харилцан хагацах ёс хийтvгэй.

Цаазын газар хvргэхэд жvй нь та нарын гарыг хvлвээс зохих бvлгээ. Зоригт баатрын гэр бvлийг хvндэтгэж гар хvлээсгvй явуулна гээд гарахад нь vvдний хацавчийн тэнд хоёр манж баатар, гэрийн гадна харуулын цэрэг vлдэн, сvрийг бадруулагч жанжин Фv, найрын талбайд шадар цэргээр хvрээлvvлэн очиж, Гөлөгдэй баатрын асарт цэргийн ноёдын хамт суув.

Найрын газар цугласан олныг манж цэрэг, гоё эрээн асрын өмнө этгээд нум мэт тойруулан суулгаад Фv жанжины тушаалаар манж цэргийн ноён, асрын өмнө гарч ирэн, Гөлөгдэй баатрын ял тоочин, тэнгэрийн хишиг хvртээн, хvv Шунын гараар дайчин улсын Богд эзэн хааны дайсан Гөлөгдэйн гэр бvлийг цаазаар аваачих жанжны тушаал сонсгов. Олон цөм хирдхийн цочиж, сvрт тушаалын vгийг чив чимээгvй сонслоо. Манж ноён нэгэн хэсэг дуугvй зогсоод, дахин өндөр дуугаар сонсгон өвгөн баатар Гөлөгдэй, хатны хамтаар гуйж, хvvгийнхээ амь хэлтрvvлэхийг хvсэн илэрхийлснийг сvрийг бадруулагч жанжин Фvлэ эеэ тогтоож, Шуну хvv, эцэг эх дvv нарын толгойг өөрийн гараар авбал амь хэлтрvvлэх зөвшөөрөл олгосныг мэдэгдсэнд, олон цөм цочин санаа алдав.

- Тэгтэл, өргөөний зvгээс манж цэргээр туулгасан Гөлөгдэй баатар, хатан хоёр бага охины хамт хvрч ирсэн асрын өмнө манж цэрэг тушааж тэднийг сөгтгөн суулгажээ. Цэргийн бvрээ татаж, нам гvм болсон олон хvний нvд, баярт зориулж барьсан гоё эрээн асрын өмнө сөгдөн дөрвөн хvний зvг ширтэн, манж цэргийн дарга, цаазын сумаар дохио өгмөгц Шуну, эцгийн  өмнө сөгдөн мөргөөд, өвдөгнөөс нь мөлхөн адис аваад босож сэлмээ далайн гялсхиймэгц өвгөн Гөлөгдэй баатрын толгой өнхрөн унав. Олон мянган хvний хөндий цээжнээс ганц хvн шиг санаа алдах чимээ сонсдож, эмэгтэйчvvд ханцуйгаараа нvvрээ халхалцгаав. Шунын өргөн цээжин дотор нь хорслын гал бадарч байгаа боловч, утаагий нь хамрынхаа нvхээр гаргалгvй, царай нь чулуун хvний царай шиг огт хөдөлбөргvй, гагцхvv нvдний харц туйлын хачин болжээ.

Эхийн өмнө сөгдөн, хормойноос нь адис аваад, доголон нулимс хацарт тогтсоны нь хараад, сэтгэл vл тvвдэх мэт байдал царайд мэдэгдснийг эх нь vзээд,

- Харьтанд муугаа бvv vзvvл. Хатуужин, тvргэл гэж зоригтой дуугарсны нь асрын өмнө чимээгvй хvрээлэн суусан олон элэг эмтрэн сонслоо.

Жаргал зовлон хамтатгасан буурал Гөлөгдэй баатрынхаа амьгvй биеийг нэг хараад, хатан хvзvv сунган, огцом дуугаар за гэж дуугармагц, сэлмийн жур хийх чимээ гарч хатны толгой дэргэд өнхрөн ойчоод, чихэнд нь нэг юм хэлж байгаа юм шиг наалдан тогтов.

Шунын дvv, vг дуугvй нарийхан хvvхэд хvзvvгээ сунгаж, хонгор vстэй толгой нь бага дvvгийн хормойн өмнө нvдээ харан ойчиход тав зургаан настай отгон бага охин, эгчийнхээ толгойг нvд цавчилгvй харан, хvзvvгээ сунгаад, хvvхэд хонгор хоолойгоор,

- Ах аа, миний энд хатиг гарсан юм, Хөндвөл их өвддөг. Энvvгээр цавчаарай. Хатиг битгий хөндөөрэй гараараа зааж хэлсэн нь амьсгаагаа дарж, чимээ аниргvй байгаа олонд тов тод сонсдон, зvрхийг шөвгөөр чичих шиг болов.

Отгон охины толгой ойчмогц, манж цэргийн бvрээ хангинаж Шуныг манж цэрэг дарга дундаа авч, өглөөний мандах улаан нарнаар элэг бvтэн айл байсан бага vдийн нарнаар өнчирсөн гэр өргөөнд нь хvргэж өгсөн билээ. Нууцыг задруулсан захидлын гайгаар Цорос Гөлөгдэй баатрын нэгэн гэрийг хvйс тэмтрэн хядсан тэр явдлаас хойш өвнөд эмгэд, хvйсийн говь гэж тэр нутгийг нэрлэдэг болсон гэдэг хуучны vг бий.

Шуну яасан бэ гэвэл, тэр шөнөдөө хэдэн цэргийн хамт оргон босож, манж цэргийн ганц нэгээр бvлгээр явахад нь хядан устгаж, сvрийг бадруулагч Фv жанжин ч гадагш гарах бvр, хамгаалах баатар цэрэггvй гарахаа байж, Шуныг уулын хулгайч гэж амьд барьсан хvнд тvмэн лан, толгойгий нь хvргэж ирсэн хvнд таван мянган лан шагнана гэж зарлавч, амьсгал тасартлаа өшөө зангирсан Шуныг барьж санаа амарч чадсангvй, өдөр бvрийн цэргийн мэдээнд хэд хэдэн амь хохирсныг хөмсөг зангидан сонсож, "уулын хулгай" хэзээ надаас хариу авах бол? гэж манж нутаг эгэх зөвшөөрлийн бичиг алс Бээжингээс хvлээсээр байсан гэж урьдын гунигт домгийн vг сонссоноо энд чадан ядан эвлvvлэн бичлээ.

Б.Ринчен

Good Day

Өнөөдөр ямар сайхан өдөр вэ? Цэлмэг хөх тэнгэрт шулганах болжморын жиргээн, зөөлөн сэвэлзэх салхи намайг илбэн энхрийлэх мэт. Өнөөдөр бол шинэ өдөр, би ч бас шинэ. Ийм сайхан Монгол эх орондоо монгол хүн болж төрсөн минь юутай аз завшаан. Би гэрийнхээ хаалгаар орох бүрдээ хайрт дүү нарынхаа харцнаас баяр баясгалан, аз жаргалыг мэдэрч тэднийхээ сайн сайхны төлөө сайн сайхан зүйл хийх хүсэл маань бадардаг. Шинэ зүйлийг санаачлан хийнэ гэдэг баяр хөөртэй хэрэг. Учир нь би тэр үрийг миний шинэ туршлага болно гэдгийг мэдэрч байна.